سال‌هاست که ارائه آماری دقیق از میزان ضریب نفوذ اینترنت در کشور با اما و اگرهای بی‌شماری همراه است. ضریب نفوذ اینترنت یکی از شاخص‌های مهم در حوزه‌ فناوری اطلاعات کشور‌ها و در زمره‌ شاخص‌های اهداف توسعه هزاره محسوب می‌شود که نسبت جمعیت استفاده ‌کننده از اینترنت هر کشور را نسبت به کل جمعیت آن کشور مشخص می‌کند. وقتی نخستین آمارها از تعداد کاربران ایرانی اینترنت اعلام شد همگان ایران را از عقب‌مانده‌ترین کشورها در توسعه دیجیتالی می‌دانستند، اما ناگهان در طی چند سال وضعیت برعکس شد.

بسیاری آن را مدیون توسعه سریع اینترنت در کشور می‌دانستند، اما واقعیت این بود که نوعی فرمول که توسط کارشناسان وزارت ارتباطات ابداع شده بود توانسته بود ناگهان جایگاه ایران را به بالاترین رده در بین کشورهای منطقه رساند.
این آمارها که مورد تردید بسیاری از کارشناسان قرار داشت در اختیار نهادهای سازمان ملل مثل ITU (اتحادیه جهانی مخابرات) نیز قرار گرفت و آنها نیز آن را روی سایت‌های اینترنتی چون Internet World Stats قرار دادند. مسوولان ایرانی خوشحال از این همه عملکرد مناسب در عرصه اینترنت بودند که آمارهای مرکز آمار ایران منتشر شد و نشان داد ضریب نفوذ اینترنت در ایران نه ۴۵ درصد (که سال‌هاست وزارت ارتباطات آن را مبنا قرا می‌دهد) بلکه از ۱۴ درصد به زحمت بالا می‌رود. مسوولان وزارت ارتباطات حاضر به پذیرش این آ‌مارها نشدند (که در واقع نشان‌دهنده عقبگرد گسترده در این عرصه بود) و همچنان آمارهای فرمولی خود را اعلام می‌کردند. با این حال تناقض‌ها بین آمارها همچنان ادامه دارد. در تازه‌ترین اظهار نظر امیر حسین محبعلی مدیرکل برنامه‌ریزی سازمان فناوری اطلاعات ایران در گفت‌وگو با فارسنیوز تمام آمارهای مرکز آمار ایران را نفی کرده است. این گفت‌وگو را می‌خوانید:
همکاری و همسویی سازمان فناوری اطلاعات ایران و مرکز آمار در تهیه آمار ضریب نفوذ اینترنت چگونه است؟
نحوه محاسبه 2 شاخص بین‌المللی IDI از طریق آمارگیری است؛ یعنی اتحادیه جهانی مخابرات در خصوص ضریب نفوذ اینترنت، تعداد خانوارهای متصل به اینترنت، تعداد کامپیوترهای موجود در هر خانوار، معتقد به احصای آمار از طریق آمارگیری است.
در مواردی که مرجع بین‌المللی، بر روش آمارگیری تاکید کرده، به سراغ مرکز آمار ایران رفته‌ایم و بر این اساس، برای تدوین نظام پایش، تفاهم‌نامه‌ای با مرکز آمار امضا کرده‌ایم.
موضوعات توافق در خصوص مشارکت برای تدوین شاخص‌ها و آمارهای بین‌المللی، اجرا و نظارت در زمینه تهیه شاخص‌های ملی، همکاری در ایجاد شبکه ملی آمار و شیوه آمارگیری است.
نقد شما به آمارهای مرکز آمار در خصوص ضریب نفوذ اینترنت چیست؟
پیش از این تفاهم، مرکز آمار در نتیجه احساس مسوولیتی که در زمینه آمارگیری در کشور داشت، در حوزه فاوا نیز ورود کرد؛ اما نداشتن پیش زمینه لازم، منجر به استخراج اعداد نادرستی شد. نقد ما به مرکز آمار این است که در سرشماری نفوس و مسکن سال 90، از بین 60 سوال، تنها 2 سوال را به فاوا اختصاص داده بود؛ اینکه «آیا کامپیوتر دارند» و «آیا به اینترنت وصل می‌شوند».
اما 2 سوال از بین 58 سوال متفرقه نمی‌تواند ملاک خوبی برای ارزیابی وضعیت فاوای کشور باشد؛ ضمن اینکه در آمارگیری حتی چینش سوالات نیز در حوصله سوال شونده و پرسشگر و میزان دقت در جوابگویی، نقش دارد.

نقد دیگر ما به این روش تهیه آمار، عدم دانش تخصصی آمار‌گیری حوزه فاوا بوده است.
در آن سرشماری، در صورتی که پرسش شونده به سوال «آیا کامپیوتر دارید» پاسخ منفی داده باشد، به صورت اتوماتیک سوال «آیا به اینترنت وصل می‌شوید» حذف شده است.
این در حالی است که طبق تعریف ITU اگر کسی حتی با گوشی تلفن همراه نیز به اینترنت متصل شود، یک کاربر اینترنت است. علاوه بر این، طبق تعریف ITU حتی اگر کسی یک لحظه کنسول بازی XBOX خود را با اینترنت آپ ‌تو‌ دیت کند، یک کاربر اینترنت محسوب می‌شود.
با توجه به این موارد، معتقدیم پرسشگر نیز باید توجیه باشد.
نقد صریح‌تر و جدی‌تر ما به مرکز آمار این است که این مرکز برای به دست آوردن ضریب نفود اینترنت، تعداد کاربران را بر کل جمعیت کشور تقسیم کرده است. این در حالی است که بیش از 40 کشور عضو ITU بازه کسر را کاربران بین 19 تا 71 سال در نظر گرفته‌اند؛ زیرا یک نوزاد قدرت استفاده از اینترنت را ندارد. حتی برخی کشورها برای بهبود رتبه خود در ITU تقلب می‌کنند، برای مثال قزاقستان طی دو سال گذشته 40 پله صعود کرده؛ زیرا در توسعه موبایل نسل 3 تعداد آنتن‌ها را به عنوان عملکرد ارائه کرده است.
بنا بر این طبیعی است که آمارگیری سال 90، ملاک خوبی برای ارزیابی وضعیت شاخص‌های فاوا کشور نیست و در حالی که تمام کشورها از تمام توان خود برای ارائه وضعیت بهتری از شاخص‌های خود، استفاده می‌کنند، ما کمتر از آمار واقعی منتشر کرده‌ایم.
این ضعف‌های مشترک طی 7 جلسه با مرکز آمار ایران احصا شده است.
راهی برای اصلاح این موارد وجود دارد؟
این کار دو راه حل داشت؛ نخست اینکه در کوتاه مدت داده‌های مرکز آمار را ترمیم کنیم؛ به این معنی که داده‌های خام و گمشده را براساس متدلوژی‌های علمی تقریب بزنیم.
برای مثال می‌دانیم حدود 20 میلیون خانوار در کشور وجود دارد، با در نظر گرفتن این موضوع که امروز دانشجویی نیست که از اینترنت استفاده نکند؛ بنابر این برای تعیین رقم خانوارهای متصل به اینترنت، اگر در خانواده‌ای دانشجو وجود داشت، با استنتاج منطقی نتیجه می‌شود آن خانواده دارای اینترنت است. به‌عنوان راه‌حل بلند مدت نیز، تیم مشترکی از سازمان فناوری ایران و مرکز آمار ایران، عازم ITU در ژنو خواهند شد تا از عملکرد فاوای ایران در ITU دفاع کنند که تا آن زمان قطعا عدد مشترک مان را رسما اعلام خواهیم کرد.
در حالی که بر اساس برنامه پنج ساله پنجم، وزارت ارتباطات مسوول تدوین و اعلام آمار‌های فاوا است، بعد از تصویب این برنامه، چرا باز هم مرکز آمار در این زمینه آمارگیری کرده و آمارهایش را نیز به مراجع بین‌المللی اعلام داشته است؟
وزارت ارتباطات مسوولیت تدوین و انتشار کل شاخص‌های فاوا را بر عهده دارد و یکی از روش‌های احصای آمار نیز، آمارگیری است؛ بنابراین، ما هم آمارگیری را قبول داریم اما به روش صحیح و مطابق مرجع بین‌المللی.
اما ITU در بحث ضریب نفوذ اینترنت، مراکز آمار کشورها را می‌شناسد و از ‌آنها استعلام می‌گیرد؛ طی دو سال گذشته با ترجمه قانون اخیر، طی مکاتباتی به ITU اعلام کرده‌ایم که در جمهوری اسلامی ایران نقطه تماس با ITU برای ارائه آمار فاوا، وزارت تخصصی ارتباطات و فناوری اطلاعات است.
در آن زمان ابزار قانونی برای اینکه دستگاه‌ها به ITU آمار ندهند، وجود نداشت؛ ‌اما هم‌اکنون دستگاه‌ها مکلف به ارائه گزارش به وزارت ارتباطات هستند تا آمار از طریق این وزارت اعلام شود. آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار نیز مربوط به سال 88 و 89 پیش از قانون برنامه پنجم بوده است.
آخرین آماری که ITU در خصوص ضریب نفوذ اینترنت ایران از مرکز آمار دریافت کرده، چه عددی بوده و آیا اختلاف آماری بین وزارت ارتباطات و مرکز آمار برای ITU پذیرفتنی است؟
مرکز آمار در سال 88 ضریب نفوذ اینترنت را در کشور 11 درصد اعلام کرد که همان موقع نیز ما به این عدد نقد داشتیم، امسال وزارت ارتباطات ضریب نفوذ اینترنت را 42 درصد اعلام کرده است.
ITU می‌پرسد که چه طور ضریب نفوذ کشوری طی دو سال این قدر افزایش یافته است؟
در پاسخ به این ابهام برای ITU دلیل و سند آوردیم که در سال 88 نیز ضریب نفوذ اینترنت در ایران 11 درصد نبوده و در سفر آینده به ژنو نیز اسناد را ارائه خواهیم کرد.
ایران کشوری است که برای واریز یارانه 45 هزار تومانی تمام خانوارهای کشور در مدت 3 ماه مجبور به ثبت‌نام در سامانه هدفمندی یارانه‌ها شدند؛ اگر این کار برای مردم سخت بود، برای فناوری اطلاعات فرصت و ابزار خوبی شد که تمامی این موارد سند برای اثبات گفته ما در ITU است.
بنابراین با احتساب اینکه حداقل 50 درصد خانوارها خودشان اطلاعات سایت رفاهی را پر کرده‌اند، دلیل خوبی برای ضریب نفوذ بالای 50 درصد اینترنت در ایران است. یکی دیگر از اسناد ما کارت هوشمند سوخت است؛ 16 میلیون کارت هوشمند سوخت از طریق شبکه ملی اطلاعات تبادل داده می‌کنند. بنابراین در سفر به ژنو علاوه بر اینکه اعلام می‌کنیم آمار سال 88 را قبول نداریم، اسناد مثبت پیشرفت در این دو سال اخیر را نیز ارائه خواهیم کرد.