صادق سلمانی : اگر چه تاکنون دو بار و در فاصله سال‌های 87 و 89 آمارگیری از کاربران و میزان ضریب نفوذ اینترنت در کشور اجرا شده است اما چندی پیش امیرحسین محب‌علی، مدیر مرکز برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی فناوری اطلاعات ایران از برگزاری نخستین طرح جامع آمارگیری تخصصی بخش خانوار و افراد در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات منطبق با توصیه‌های اتحادیه جهانی ارتباطات ITU در آینده نزدیک خبر داد. این آمارگیری قرار است توسط سازمان فناوری اطلاعات ایران و با همکاری مرکز آمار ایران به‌عنوان متولی اجرای آمارگیری‌های ملی در کشور و با هماهنگی و مشاوره اداره آمار و اطلاعات اتحادیه جهانی ارتباطات اجرا شود. بر همین اساس در گفت‌وگویی با علیرضا رضایی مدیرکل دفتر صنعت، معدن و زیربنایی سازمان آمار کشور به زوایای مختلف این آمارگیری پرداختیم. 

 

متولی اصلی ارائه آمار کاربران و ضریب نفوذ اینترنت در کشور بر عهده کدام سازمان است؟ 

نظام آماری در ایران غیر‌متمرکز است و به همین دلیل تمامی آمارهای رسمی کشور، توسط مرکز آمار منتشر نمی‌شود. اما طبق ماده 54 قانون برنامه‌پنجم توسعه، مرکز آمار ایران، متولی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی کشور است که حالا ممکن است در واقع یک سری دستگاه‌های اجرایی خودشان آمارگیری و تولید کنند که باید با نظارت مرکز آمار باشد. 

در حال حاضر علاوه بر مرکز آمار، برخی سازمان‌ها نظیر مرکز توسعه ملی اینترنت نیز اقدام به ارائه آمار کاربران و ضریب نفوذ اینترنت در کشور کرده است که متأسفانه اختلاف‌های فاحشی در آمارهای اعلام شده وجود دارد به نظر شما این اختلاف از کجا ناشی می‌شود و در آمارگیری گذشته چه شاخص‌هایی مدنظر قرار داده شده بود؟ 

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های خروجی طرح آمارگیری از کاربران اینترنت، محاسبه میزان ضریب نفوذ اینترنت است که تا به حال دوبار به صورت رسمی توسط مرکز آمار ایران در طول سال‌های 87 و 89 اجرا شد و یک بار هم در سرشماری سال 90 از همه مردم این سؤال پرسیده شد که آیا دسترسی به اینترنت دارند یا خیر؟ مبنای کار ما همان دستورالعملی است که سازمان فناوری اطلاعات جهانی ITU در قالب توصیه‌نامه برای کشورها ارسال کرده که در آن تعاریف و مفاهیم مشخص شده و 12 شاخص هم برای نحوه آمارگیری از بخش خانوار و فرد در نظر گرفته شده است. سازمان فناوری اطلاعات جهانی علاوه بر این موارد، فرمت پرسشنامه، اطلاعات مورد نیاز و چگونگی روش‌های آمارگیری از میزان کاربران اینترنت را مشخص و توصیه کرده است و ما برای این‌که بتوانیم آمارهای کسب شده در سال‌های 87 و 89 را با سایر کشورها مقایسه کنیم، از این دستورالعمل استفاده کردیم و اعداد به دست آمده از میزان کاربران اینترنت در سال 87، 1/11 درصد و برای سال 89، 7/14 درصد بود. در آمارگیری از میزان کاربران اینترنت در سال 89 از خانوارها این سؤال پرسیده شد که آیا تک‌ تک افراد در طول سال گذشته به هر شکل ممکن در محیط کار، مدرسه و تلفن همراه یا غیره از اینترنت استفاده کرده‌اند یا خیر؟ اگر کاربری حتی یک بار هم از یکی از این روش‌ها به اینترنت اتصال پیدا کرده بود از نظر ما کاربر اینترنت به حساب می‌آمد. در آمارگیری‌های مرکز آمار تعداد افراد خانوار 4 نفر محسوب می‌شود که بر همین مبنا در سال اول، آمارگیری میزان کاربران اینترنت را با حدود صدهزار نمونه در کل کشور و در سال دوم هم با 60 هزار خانوار نمونه آغاز کردیم که مجموعاً در سال 87 تعداد 400 هزار نفر و در سال 89 تعداد 240 هزار نفر در آمارگیری شرکت کردند. عددهای به دست آمده را در مراحل ویرایش، کراس‌چک و بازبینی مورد بررسی قرار داده و سرانجام، آمار نهایی میزان کاربران اینترنت در کشور را منتشر کردیم. اما در آمارگیری‌های مرکز آمار ایران، مأمور آمارگیر مستقیم به در خانه‌ها مراجعه و با آنها به صورت رو در رو مصاحبه کرده و پرسشنامه‌هایی را هم در اختیار آنها قرار می‌دهد، اما روش مورد استفاده توسط سازمان فناوری و اطلاعات برای دستیابی به تعداد کاربران اینترنت در ایران، استفاده از مدل است. مدل مدنظر سازمان فناوری اطلاعات به این صورت است که تعداد مشترکین اینترنت را با استفاده از یک مدل خاص، به کاربر اینترنت تبدیل می‌کنند. به عنوان مثال، اگر یک خانوار دارای خط ADSL باشد، به‌طور متوسط باید 3 الی 4 نفر از آن استفاده کنند که در نهایت با استفاده از این مدل و ضرب کردن خطوط اینترنت در تعداد افراد خانوار، تعداد مشترکان را به تعداد کاربران اینترنت تبدیل می‌کنند که استفاده از این روش، ایراداتی دارد. 

مهم‌ترین اختلاف میان مرکز آمار ایران و سازمان فناوری اطلاعات شامل چه مواردی است؟ 

مهم‌ترین اختلافی که مرکز آمار ایران با سازمان فناوری اطلاعات داشت که در حال حاضر برطرف شده، این که آنها می‌گفتند که به تعداد استفاده‌ای که یک نفر از اینترنت در منزل یا محل کار یا دانشگاه می‌کند، یک کاربر جداگانه حساب می‌شود. به عنوان مثال، اگر من به عنوان کاربر اینترنت در محل کار، منزل و دانشگاه به اینترنت دسترسی داشته باشم، نه یک کاربر بلکه سه کاربر محسوب می‌شوم در صورتی که این تعریف مغایر با تعریف سازمان ITU است. اختلاف دوم به استفاده این سازمان از روش مدل مبنا که بر یک سری از فرض‌ها استوار است، برمی‌گردد. این فرض‌ها ممکن است باعث ایجاد انحراف در نتایج شوند اما در روش مورد استفاده توسط مرکز آمار ایران که مبتنی بر روش مشاهده است، احتمال وجود خطا در آمارگیری صورت گرفته، وجود دارد اما سعی می‌کنیم آن را کنترل کنیم. 

در جریان آمارگیری سال 89 اختلافی بر سر فرمول چگونگی محاسبه کاربران اینترنت به‌وجود آمده بود، در آمارگیری جدید، از چه فرمولی استفاده خواهید کرد؟ 

فرمولی که در سال 89 مطرح شد و بر سر آن جنجال به وجود آمد، در واقع همان مدل مورد استفاده سازمان فناوری اطلاعات است که مسئولان این سازمان براساس اطلاعات آمارگیری صورت گرفته توسط مرکز آمار ایران، مدل خود را طراحی کردند. آنها به عنوان مثال از اطلاعاتی نظیر این‌که به‌طور متوسط هر سرویس اینترنت ADSL توسط چند کاربر استفاده می‌شود یا در یک سازمان دولتی چند کاربر از اینترنت استفاده می‌کنند، بهره بردند که برخی از اطلاعات آمارگیری سازمان فناوری اطلاعات نیز از همین مسیر محقق شد. فرمول اصلی محاسبه میزان کاربران اینترنت و ضریب نفوذ اینترنت در ایران در دستورالعمل ITU مشخص شده و در آنجا به صورت شفاف و مشخص، فرمول ضریب نفوذ اینترنت، تلفن همراه و سایر شاخصه‌های ارتباطات قید شده است. 

مسئولان سازمان فناوری اطلاعات اعلام کردند که آمارگیری کاربران اینترنت در سال 92 نخستین طرح جامع آمارگیری تخصصی بخش خانوار و افراد در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، منطبق با توصیه‌های اتحادیه جهانی ارتباطات ITU است. مگر در آمارگیری‌های صورت گرفته در سال‌های 87 و 89 استانداردهای جهانی رعایت نشده بود؟ 

مبنای تعریف مرکز آمار ایران از کاربران اینترنت، استناد به دستورالعمل توصیه شده و استاندارد توسط سازمان ملل متحد است و در دو آمارگیری قبلی هم از این استاندارد استفاده کردیم. اخیراً طبق آخرین بازنگری انجام شده توسط ITU کاربر اینترنت به کسی اطلاق می‌شود که در طول سه ماه گذشته، حداقل یک بار از اینترنت استفاده کرده باشد. بر همین اساس مرکز آمار ایران در راستای آمارگیری از کاربران اینترنت در ایران بر خود واجب می‌داند که از دستورالعمل ITU تبعیت کند. دلیل اول تبعیت از این دستورالعمل این است که کارشناسان و نمایندگان اکثر کشورها در طی جلسه‌های مختلف، این تعاریف و دستورالعمل‌ها را به صورت دقیق، بررسی کرده و به جمع‌بندی رسیده‌اند و دلیل دوم این است که ما می‌خواهیم آمارهایمان قابل پذیرش باشد. در این که گفته شده آمارگیری از کاربران اینترنت در سال 92 نخستین آمارگیری از کاربران براساس استاندارد ITU است را نمی‌توانم قبول کنم چون آمارگیری‌های صورت گرفته در سال‌های 87 و 89 کاملاً مطابق با استاندارد ITU بوده است. همچنین آمار میزان ضریب نفوذ اینترنت در خانوارهای کشور در سال 89 به تفکیک باند پهن، اینترنت پرسرعت ADSL، اینترنت دایل‌آپ، وایمکس و GPRS ارائه شده است. به هر صورت، ممکن است هر کدام از آمارگیری‌های صورت گرفته‌، خطای خاص خودشان را داشته باشند که یک امر طبیعی است. 

آیا در طول دوره‌های گذشته از منابع مهم آماری مانند سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی،‌ اپراتورها و شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنت استفاده شده است و این‌که آیا می‌توان به منابع آماری و اطلاعاتی آنها اعتماد کرد؟ 

در کشور ما منابع متعددی برای ثبت آمار کاربران اینترنت وجود دارد از سازمان تنظیم مقررات گرفته تا اپراتورها، اما تصور کنید سازمان تنظیم مقررات که در صدر واگذاری اینترنت در کشور است به منازل مسکونی، دانشگاه‌ها یا سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها اینترنت واگذار کند و از این طریق آماری در خصوص میزان ضریب نفوذ و کاربران اینترنت ارائه دهد که باید گفت این آمار قابل قبول نیست چرا که طبق دستورالعمل ITU این سازمان از ما آمار مشترکان را نمی‌خواهد بلکه آمار کاربران را مطالبه می‌کند. بر مبنای استفاده از مدل مشترک را به کاربر تبدیل می‌کنند که در آن سلایق شخصی دخالت دارد و در این حالت ممکن است به تعداد نفر‌های مدل، انحراف به وجود بیاید. به عنوان مثال ممکن است شما بگویید که بر چه اساس تعداد ADSL‌ها و وایمکس‌های خانگی واگذار شده را در 3 ضرب می‌کنید؟ چرا آن را در 5 یا 2 ضرب نمی‌کنید. مهمترین مشکل هم این است که در این حالت ما نمی‌توانیم بین این‌که کاربر اینترنت، هم در محل کار و هم در خانه در آمار محاسبه نشود، تفکیک قائل شویم.مرکز توسعه ملی اینترنت به خاطر این‌که نمی‌توانست این مشکل را حل کند اعلام کرد باید بیاییم تعریف کاربر اینترنت را عوض کنیم. مشکلی که در آمارگیری سال 89 داشتیم این بود که مرکز آمار کشور میزان کاربران اینترنت در کشور را 7/14 درصد و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان فناوری اطلاعات عدد بالای 40 درصد را از میزان کاربران و نفوذ اینترنت در کشور اعلام کرد که در نهایت خواستار کراس‌چک آمار کسب شده از میزان کاربران و ضریب نفوذ اینترنت شدیم و بر همین اساس از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی درخواست کردیم که کد ملی تمامی افراد استفاده کننده از اینترنت GPRS را به ما اعلام کنند که با اطلاعاتمان کراس‌چک کرده و مورد اختلاف را به دست بیاوریم، اما به دلایل مختلف این اتفاق نیفتاد.