تکانه های شبکه های اجتماعی در زلزله تهران
نیم نگاهدامنه شایعات در شب زلزله تهران به حدی بود که سبب احضار تعدادی ادمین کانال های تلگرامیو نیز صاحبان صفحات اینستاگرامی توسط پلیس فتا شد.در یکی از این پیام‌های صوتی، ادعا شده بود که زلزله 5.2 ریشتری تهران از چند ساعت قبل در یکی از کانال‌های تلویزیونی آلمان اطلاع رسانی شده بوده و اکنون نیز این کانال تلویزیونی، اعلام کرده است که ساعت 3:45 صبح زلزله‌ای 7ریشتری، تهران را خواهد لرزاند؛ موضوعی که از اساس کذب بود و هرگز هم تهران زلزله 7ریشتری را ندید.
میترا جلیلی – ایران : زلزله‌ای که تهرانی‌ها همیشه از آن واهمه داشتند، سرانجام به پایتخت رسید و ساختمان‌ها نه تنها در تهران که در چند استان دیگر نیز لرزیدند؛ زلزله‌ای که تفاوت اصلی آن با دیگر موارد مشابه، حضور پررنگ فضای مجازی بود چرا که برخلاف دهه گذشته که مردم مجبور بودند اطلاعات و اخبار را فقط از طریق رادیو یا تلویزیون به دست بیاورند، این بار خود به یکی از عناصر خبری تبدیل شدند و تصاویر و فیلم‌هایی از ترک خوردن دیوار خانه‌ها، شلوغی و ازدحام خیابان‌ها و پمپ بنزین‌ها و حتی هجوم مردم به پایانه‌های مسافربری برای خرید بلیت و خروج از تهران و… را در شبکه‌های اجتماعی مختلف بویژه تلگرام منتشر کردند.
ظرفیت بالای ارتباطی تلگرام
این بمباران اطلاعات هرچند مزیت‌هایی داشت ولی ناخودآگاه اخبار جعلی و کذب نیز در میان آنها منتشر شد که گاه به انتشار شایعاتی بزرگ و البته ترسناک منجر شد که همین موضوع به ترس و واهمه مردم دامن زد تا جایی که بسیاری از مردم تهران و البرز، شب را در خیابان به سر رساندند. برخی ترجیح دادند با پوشیدن لباس گرم و برداشتن اندک مایحتاج اولیه، درون خودرو بنشینند و به اخبار رادیو به دقت گوش فرا دهند و برخی دیگر نیز با برپا کردن چادر در سطح پارک‌های شهر تلاش کردند تا آخرین اخبار و اطلاعات را از طریق شبکه‌های اجتماعی بویژه تلگرام پیگیری کنند.
البته ناگفته پیداست که در هر زلزله‌ای، نخستین واکنش مردم برای اطلاع یافتن از حال خویشان و نزدیکان‌شان، برقراری تماس‌های تلفنی است که این موضوع بار اضافی ایجاد کرده و سبب اختلال در سیستم‌های ارتباطی میشود؛ موضوعی که بلافاصله پس از وقوع زلزله 2/5 ریشتری در تهران مورد توجه وزیر ارتباطات قرار گرفت و محمدجواد آذری جهرمی با ارسال پستی در توئیتر به شهروندان تهرانی توصیه کرد: مکالمات تلفنی را کوتاه برقرار کنند. وی در توئیت خود نوشت: با وقوع زلزله در تهران و کرج، به دلیل شلوغی زیاد کانال‌های ارتباطی، در برخی محله‌های شهر تهران امکان برقراری تماس سخت شده است. همچنین با حضور مردم در خیابان‌ها میزان مصرف دیتای موبایل رشد زیادی کرده است. وی همچنین افزود: از شهروندان تهرانی تقاضا داریم مکالمات تلفنی را کوتاه برقرار کنند. به نظر می‌رسد تلگرام جدا از نقش اطلاع‌رسانی، این بار کمی هم از بار خطوط تلفنی کاست و مردم بیشتر از این طریق با یکدیگر ارتباط گرفتند. وجود اختلال در برخی خطوط ارتباطی تهران، به نگرانی مردم دامن زد و در همین راستا، محمدرضا بیدخام سخنگوی شرکت مخابرات ایران با اشاره به اینکه هیچ قطعی در حوزه ارتباطات ثابت و سیار با زلزله تهران ایجاد نشده است، گفت: با توجه به حجم بالای درخواست مکالمه و وجود ترافیک در شبکه ارتباطی در برخی نقاط مشکلات خفیفی ایجاد شده است. وی همچنین از مردم خواست از مکالمات غیر ضروری و طولانی خودداری کنند تا ترافیک در شبکه ارتباطی ایجاد نشود.
با برگزاری جلسه مدیریت بحران، بمباران خبری در شبکه‌های اجتماعی آغاز شد و در برخی خبرها آمده بود که استانداری تهران به دنبال تشویق مردم برای خروج از تهران است چرا که زلزله ای بزرگ در راه است. این موضوع بلافاصله توسط استانداری تکذیب شد و استاندار تهران با انتقاد شدید از انتشار اخبار بی‌اساس در برخی رسانه‌ها مبنی بر اینکه مردم از تهران خارج شوند، گفت: چنین اخباری به هیچ عنوان صحت ندارد و تکذیب میشود.
شایعات بی اساس در شبکه‌های اجتماعی
در این میان، بازار شایعات بسیار داغ بود و اخباری در قالب متن، صدا، فیلم و… در کانال‌های مختلف تلگرامی منتشر شد که برخی، با هیچ عقل سلیمی قابل باور نبود و در این شرایط بحرانی و پراسترس، تنها بر دامنه نگرانی‌های مردم افزود. در یکی از این پیام‌های صوتی، ادعا شده بود که زلزله 2/5 ریشتری تهران از چند ساعت قبل در یکی از کانال‌های تلویزیونی آلمان اطلاع رسانی شده بوده و اکنون نیز این کانال تلویزیونی، اعلام کرده است که ساعت 3:45 صبح زلزله‌ای 7 ریشتری، تهران را خواهد لرزاند؛ موضوعی که از اساس کذب بود و هرگز هم تهران زلزله 7 ریشتری را ندید. البته متخصصان علوم زلزله شناسی نیز نسبت به این موضوع منتشر شده در کانال‌های تلگرامی واکنش نشان داده و نوشتند: این علم بسیار جوان است و اصولاً نمی‌توان آن را زودتر پیش‌بینی کرد. حتی در ژاپن که علم زلزله‌شناسی در آن بسیار پیشرفته است تنها 15 تا 20 ثانیه قبل می‌توان مردم را متوجه خطر کرد.
خبر دلهره‌آور دیگری که در کانال‌های تلگرامی دست به دست می‌شد، این بود که این زلزله 2/5 ریشتری، زلزله اصلی نبوده و پیش‌درآمد زلزله اصلی تهران و فاجعه‌ای است که سال‌هاست کارشناسان این حوزه نسبت به آن هشدار می‌دهند. زلزله‌ای که ناشی از فعال شدن احتمالی گسل‌های اطراف تهران بوده و مطمئناً تهران را با خاک یکسان خواهد کرد. برخی کانال‌های خبری هم با نقل قول از بزرگان زلزله شناسی ایران و دستکاری سخنان آنها، فضا را بیش از پیش متشنج می‌کردند.
یکی از سایت‌‌های منتسب به دولت نهم و دهم نیز با گذاشتن خبری عجیب، به این شایعات دامن زد. در این خبر آمده بود: شنیده‌ها حاکی است روس‌ها چند سال پیش طرحی را به ایران پیشنهاد دادند که مورد موافقت قرار نگرفت. بر اساس این طرح، روس‌ها اعلام آمادگی کردند زلزله‌هایی کنترل شده در مناطق مختلف ایجاد کنند تا وضعیت ایمنی بناها و آمادگی مدیریت بحران در ایران آزموده شود. در پایان این متن نیز آمده بود: هنوز هیچ منبع موثقی این موضوع را تأیید نکرده است ولی در صورت صحت، آیا این موضوع ممکن است با زلزله در چهار گوشه ایران مرتبط باشد؟
دستگیری 18 ادمین تلگرام و اینستاگرام
دامنه این شایعات در شب زلزله تهران به حدی بود که سبب احضار تعدادی ادمین کانال‌های تلگرامی و نیز صاحبان صفحات اینستاگرامی توسط پلیس فتا شد. در گزارش پلیس فتا تهران بزرگ آمده است: در گشتزنی سایبری مشاهده شد تعدادی ادمین کانال‌های تلگرامی و نیز صاحبان صفحات اینستاگرامی برای جذب اعضا و فالوورهای خود و نیز جذابیت بیشتر کانال‌ها و صفحات، اخبار نادرست و پیش‌بینی‌های غیرعلمی بارگذاری می‌کنند. در همین ارتباط، تعدادی مشخص شدند که بلافاصله به آنان اخطار داده شد تا سریعاً نسبت به اصلاح اطلاعات وارد شده اقدام کنند. در نهایت نیز گزارش ۱۸ نفری که در راستای اصلاح اطلاعات ارائه شده دروغین خود اقدامی انجام ندادند، به نظر سرپرست دادسرای ناحیه ۳۱ تهران رسید که حسب دستور مقام قضایی پرونده مجرمانه برای آنان تشکیل شد و رسیدگی و تحقیقات در این پلیس دردست اقدام است.
آموزش؛ ظرفیت مغفول تلگرام
البته برخی از کاربرانی هم که تقریباً تا صبح بیدار مانده و چشم به گوشی‌های خود دوخته بودند، ترجیح دادند در این فضای ملتهب از ظرفیت تلگرام برای انتشار گیف‌ها و اخبار آموزشی استفاده کنند. در همین راستا نکته‌های آموزشی به صورت صوتی، عکس، فیلم، انیمیشن و… را در فضای مجازی بویژه تلگرام منتشر کردند که یکی از آنها عکس مثلث حیات در زلزله بود. کاربران با چند ثانیه نگاه کردن به این عکس گرافیکی متوجه می‌شدند که در فضای باز، خانه یا محل کار بهتر است در صورت وقوع زلزله در چه مکان‌هایی پناه بگیرند تا کمترین آسیب را ببینند. یکی دیگر از این نکات آموزشی نیز توضیح درباره کیف نجات بود؛ کیف شامل کمک‌های اولیه، چراغ قوه، غذای کنسروی، لوازم بهداشتی و… است که گفته میشود باید در هر خانه‌ای وجود داشته باشد تا در صورت وقوع زلزله بتوان از آن استفاده کرد. نخوابیدن نزدیک پنجره، مشخص کردن محلی امن برای جمع شدن اعضا خانواده بعد از حادثه وبرداشتن داروهای مورد استفاده بخشی از این پیام‌های آموزشی بود. همچنین در پیام‌های مهم دیگری که در تلگرام منتشر شده بود این بود که با توجه به وقوع زلزله، احتمال جدا شدن و نشتی در لوله‌های بخاری وجود دارد، لذا قبل از خوابیدن حتماً لوله‌های بخاری را چک کنید.
زلزله با طعم شوخی و خنده
با وجود هراس و دلهره در شب زلزله تهران، برخی کاربران شوخ‌طبع میدان را خالی نکرده و با ارتباط دادن شب یلدا، آلودگی هوا و زلزله، خنده بر لب کاربران تلگرام نشاندند. در یکی از این شوخی‌ها آمده بود: «فامیلای عزیز که به بهانه زلزله راه افتادین دارین میاین شمال، خوراکیای یلداتونم بیارین.» در متن دیگری آمده بود: «پیام زلزله به آلودگی هوا در تهران: تو ببرشون تو خونه من می‌کشمشون.» برخی از این شوخی‌ها هم به بعد از وقوع زلزله مربوط می‌شد به عنوان مثال در پیام‌های دیگر آمده بود: «ما الان یک ساعته توی خیابونیم، هنوز نه پتو دادن، نه کانکس…»، «٧٠٠ متر دوبلکس، استخر، سونا ،روف گاردن، نیاوران؛ معاوضه با کانکس.»
با وجود همه این حرف و حدیث‌ها موضوع مهم این است که نمی‌توان مانع زلزله تهران شد ولی مطمئناً می‌توان با استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی، آموزشی سازمان‌یافته ارائه داد و فرهنگسازی کرد تا در صورت وقوع این حادثه طبیعی، بتوان از کمترین امکانات بیشترین بهره را گرفت. مطمئناً این فرهنگسازی‌ها می‌تواند در نحوه واکنش مردم به این موضوع در شرایط بحرانی بسیار تأثیرگذار باشد و میزان تلفات احتمالی را بسیار کمتر کند.