خاورمیانه ؛ رکورددار فیلتر شبکه های اجتماعی
میثم لطفی – ایران : اواخر ماه سپتامبر بود که سازمان تنظیم مقررات رادیویی و مخابراتی عربستان (CITC) اعلام کرد که سرانجام محدودیت‌های در نظر گرفته شده برای تمام اپلیکیشن‌های ارتباطی در اینترنت را برداشته است تا کاربران این کشور بتوانند در ابزارهای موبایلی مربوطه پیام‌های صوتی و تصویری خود را براحتی انجام دهند. این اقدام مورد استقبال گسترده کاربران سعودی قرار گرفت، زیرا آنها تا پیش از این به واتس‌اپ، تلگرام، اسنپ‌چت، اسکایپ، لاین و… دسترسی نداشتند و تمام این ابزارهای موبایلی برای آنها فیلتر بود.
ولی باید توجه داشت که ممنوعیت دسترسی به اپلیکیشن‌های موبایلی و ارتباطی فقط محدود به عربستان نمی‌شود و این طور که مرکز تحقیقاتی گارتنر روز گذشته اعلام کرد، در خاورمیانه بیش از دیگر مناطق جهان این اپلیکیشن‌ها فیلتر هستند و به عبارت دیگر می‌توان گفت این منطقه جغرافیایی تمایل زیادی به ابزارهای ارتباطی اینترنتی ندارد.
تاریخچه پرفراز و نشیب
عربستان تنها کشور خاورمیانه با این قبیل محدودیت‌ها محسوب نمی‌شود چرا که تابستان امسال کاربران کشور قطر که در همسایگی عربستان قرار دارد هم اعلام کردند برای استفاده از ابزارهای موبایلی اینترنتی با مشکل مواجه شده‌اند و پس از گذشت مدتی دولت این کشور به صورت رسمی اعلام کرد دسترسی آنها را محدود کرده است.
قطر از جمله کشورهایی محسوب میشود که تعداد کارگران بیگانه در آن بسیار زیاد است و بر اساس آخرین آمارهای موجود تنها 12.1درصد از جمعیت این کشور را قطری‌های اصیل تشکیل می‌دهند و مابقی خارجی هستند. به همین دلیل این قبیل سرویس‌های ارتباطی برای قطری‌ها اهمیت زیادی دارد تا با خانواده و اطرافیان خود ارتباط نزدیک برقرار کنند. بخصوص برای آن دسته از کارمندان کم‌درآمد خارجی از کشورهای هند، نپال، بنگلادش و فیلیپین به نوعی ابزارهای ارتباطی مذکور که تمام خدمات خود را به صورت رایگان در اختیار کاربران می‌گذارند اهمیت بیشتری دارد. ساکنان این قبیل کشورها حدود 60درصد مردم قطر را تشکیل می‌دهند.
اقدام اخیر قطر برای محدودیت دسترسی به سرویس‌های ارتباطی اینترنتی باعث سردرگمی کاربران این کشور شد و در این راستا گفت‌وگوهای فراوان برای پیدا کردن راه‌حل در این زمینه به میان آمد، خارجی‌ها به تصمیمات دولت این کشور اعتراض کردند و کاربران شبکه‌های اجتماعی هم مخالفت‌های خود را به گوش مقامات دولتی رساندند. ولی نتیجه آن شد که دولت قطر بدون توجه به این اتفاقات تصمیم خود را عملی کرد.
دیگر کشورهای همسایه قطر از جمله امارات متحده عربی که میزبان تعداد زیادی از افراد خارجی است هم تصمیم مشابه را اتخاذ کرد و دسترسی مردم خود را به این قبیل خدمات ممنوع ساخت. با این تصمیمات تماس صوتی و تصویری در اپلیکیشن‌های واتس‌اپ و اسنپ‌چت برای اماراتی‌ها ممنوع شد و پس از گذشت مدتی صاحبان گوشی هوشمند آیفون هم قابلیت ارتباطات تصویری فِیس‌تایم را از دست دادند.
لازم به ذکر است دیگر کشورهای عربی این منطقه نیز به منظور هماهنگی هرچه بیشتر با سیاست‌های موجود، با کاهش پهنای باند اینترنتی دسترسی به شبکه‌های اجتماعی ارتباطی را کاهش دادند و این تصمیمات برای دوره‌های زمانی کوتاه مدت و بلند مدت در خاورمیانه اعمال شد.
در مارس 2016 دولت مراکش دسترسی به ابزارهای ارتباطی اسکایپ، وایبر، تانگو، واتس‌اپ و فیسبوک مسنجر را به صورت یکجا ممنوع کرد و البته با فشار گسترده مردم و فراخوان‌های تشکیل شده در شبکه‌های اجتماعی، این محدودیت پس از گذشت 8 ماه برداشته شد. در این میان الجزیره به صورت موقت چندین شبکه اجتماعی و ابزار ارتباطی اینترنتی را در تابستان 2016 فیلتر کرد و سپس گفته شد این اقدام به منظور جلوگیری از تقلب دانشجویان در امتحانات پایان ترم اعمال شده است.
اگر قرار باشد این فرآیند را به طور کلی بررسی کنیم باید گفت علت اصلی این اتفاق در منطقه خاورمیانه یکی از سه اتفاق زیر است: دسترسی به مجوزها، آزادی بیان و پول.
مقامات تنظیم مقررات رادیویی و مخابراتی عربستان سعودی اعلام کردند ممنوعیت دسترسی به خدمات ارتباطی اینترنت را به‌دلیل «تطبیق با الزامات قانونی کشور پادشاهی» لغو می‌کنند. آنها توضیح دادند پیش از هماهنگی‌های لازم ابزارهای یاد شده با قوانین دولت عربستان صورت نگرفته بود و البته بررسی‌ها نشان داد درحالی که سیاست‌های کلی استفاده از این اپلیکیشن‌ها هیچ تغییری نکرده است، احتمالاً دولت عربستان با شرکت‌های توسعه دهنده آنها به توافق مالی رسیده است.
در کشورهایی نظیر امارات متحده عربی و قطر مقامات قانونگذار مخابراتی این مسأله را برای شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی دشوار کرده‌اند تا به صورت مشابه در این زمینه گام بردارند. سازمان تنظیم قوانین ارتباطی قطر (CRA) چندی پیش در این خصوص گفت: «در حال حاضر هیچ قانون یا مقرراتی برای محدودسازی دسترسی به چنین فناوری‌هایی در قطر وجود ندارد. ولی ما این خدمات را با ملاحظات داخلی برای مردم ارائه می‌کنیم».
در ادامه این بیانیه گفته شد: «قانون 24 مخابرات قطر که در سال 2006 به تصویب رسید، ارائه هرگونه سرویس‌های ارتباطی عمومی با هزینه‌های مستقیم یا غیرمستقیم بدون داشتن مجوز از سازمان ictQATAR برای هر شخص یا گروهی ممنوع می‌کند. این سازمان هم‌اکنون دو مجوز در این زمینه ارائه کرده است تا این قبیل سرویس‌های صوتی در اختیار مردم قطر قرار بگیرند که این دو مجوز در اختیار شرکت‌های QTel و «ودافون قطر» است». اگر چه از ظاهر این قانون به نظر می‌رسد که دولت قطر دسترسی به چنین سرویس‌هایی را برای مردم خود می‌پسندد، ضمیمه قانون که در ادامه اعلام شده است آن را بی‌کاربرد می‌کند. بر اساس این ضمیمه گفته میشود: «هیچ شخص یا گروهی در کشور قطر نمی‌تواند خدمات تماس اینترنتی برای کاربران خانگی یا سازمانی ارائه دهد؛ مگر اینکه از سازمان ictQATAR مجوز دریافت کند».
زمانی که این سرویس‌ها از دسترس کاربران دور میشود، آنها مجبور می‌شوند به منظور برقراری تماس‌های بین‌المللی هزینه‌های زیاد پرداخت کنند و این اتفاق می‌تواند برای شرکت‌های مخابراتی داخلی سودده باشد. در این میان برای کشورهایی مثل عربستان، قطر، الجزیره و امارات که بخش اعظم سهام شرکت‌های مخابراتی در اختیار دولت است، اتفاق مذکور خوشایند خواهد بود. به‌عنوان مثال بیش از نیمی از سهام Ooredoo به‌عنوان بزرگترین اپراتور موبایلی قطر در اختیار دولت این کشور است، شرکت مخابراتی «اتصالات» نیز 60 درصد سهام خود را به دولت امارات واگذار کرده است و شرکت مخابرات سعودی (STC) با 70 درصد سهام خود در دستان دولت عربستان فعالیت می‌کند.
در مجموع باید گفت نگرانی‌ها برای حفظ حریم شخصی و ارائه خدمات مناسب به کاربران به یک چالش بزرگ برای دولت‌های خاورمیانه تبدیل شده است و مسدودسازی این سرویس‌ها نیز نگرانی‌ها را در این زمینه بیشتر می‌کند. باید توجه داشت که دلایل مربوط به عدم دسترسی به سرویس‌های اینترنتی همواره محدودسازی ارتباط نیست و در بسیاری از موارد سردرگمی در قوانین و مقررات داخلی این مشکلات را باعث میشود.
با توجه به اینکه میزان سازگاری کشورهای منطقه با نسل سوم و چهارم خدمات مخابراتی بسرعت در حال افزایش است، درخواست برای استفاده از این خدمات هم بیشتر شده است و هم‌اکنون شرکت‌های توسعه دهنده اپلیکیشن‌های ارتباطی از جمله واتس‌اپ، تلگرام، اسنپ‌چت، تانگو، فیسبوک مسنجر و… خاورمیانه را یکی از قطب‌های جهان برای رشد قابل ملاحظه می‌دانند.