وزیر ارتباطات می‌تواند در مقابل شبکه مافیای متخلفان ارزش‌افزوده پیروز شود و بازاری احتمالا با گردش مالی سالانه ۱۰هزار میلیارد تومان را تعطیل کند؟

 

 

وزیر ارتباطات هفته گذشته در توییتر خود با اعلام یک خبر باعث شگفتی شد. پس از ماه‌ها تلاش برای مبارزه با تخلفات سرویس‌های ارزش افزوده، محمد جواد آذری جهرمی با هشتگ پایان- وس اعلام کرد:«شاید وقتش رسیده باشد که به‌زودی «کل سرویس‌های ارزش افزوده» را برای همیشه تعطیل کنیم.» دیگر کسی نیست که از تخلفات گسترده در سرویس‌های ارزش افزوده بی‌خبر باشد. در چندین پرونده مختلف، تخلفات این سرویس‌ها با پول گرفتن بدون مجوز و به‌نظر اندک از کاربران با رقم‌هایی مثل روزانه ۵۰۰ تومان ثابت شده است. این رقم وقتی در طول روزهای‌ماه و سپس جمعیت مردم مظلوم ضرب می‌شود به سودهای کلان میلیاردی می‌رسد. چندین مرتبه تلاش شده با جریمه‌های سنگین و ارسال پرونده‌ها به قوه قضاییه با شرکت‌های متخلف ارزش افزوده برخورد شود اما به‌نظر می‌رسد آن قدر میزان جرائم این حوزه زیاد بوده است که وزیر ارتباطات هم به این نتیجه رسیده  که چاره‌ای جز تعطیل کردن کل این سرویس وجود ندارد. شاید تعطیلی این سرویس در کلام، ساده به‌نظر برسد اما مافیایی پشت پرده آن هست که حتی شناخت کمی از شبکه گسترده آن نشان می‌دهد به‌خاطر درآمد کلان و بی‌زحمت این سرویس‌ها تعطیلی‌اش بدون دردسر نخواهد بود. شرکت‌های متخلف زیادی در این حوزه فعال هستند که دقیقا با انجام ندادن هیچ کاری درآمد‌های هنگفتی به جیب زده‌اند و با همین پول اسپانسر بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی، فیلم‌های سینمایی و حتی تیم‌های ورزشی شده‌اند. آنها با تمام پول‌های میلیاردی که از روی قبض‌های مردم یا با کم کردن از شارژ اعتبار خط‌هایشان جمع کرده‌اند بدون شک تلاش خواهند کرد هر طوری که می‌توانند همچنان مسیر و پلتفرم کسب درآمدشان پابرجا باقی بماند! یک منبع آگاه در گفت‌وگو با همشهری گردش مالی کل این حوزه را سالانه حداقل 10هزار میلیارد تومان تخمین زده است که بین شرکت‌های فعال در حوزه ارزش افزوده و اپراتورهای موبایل تقسیم می‌شود.

 

 

تا قبل از این وزیر ارتباطات هیچ وقت از تعطیلی کامل این سرویس قدیمی که مایه نگرانی و از دست رفتن پول مردم با هزاران کلک شده حرف نزده بود. مجموعه وزارت ارتباطات تا پیش از این با جریمه شرکت‌های ارزش افزوده یا اپراتورها تلاش داشت تا متخلفان این حوزه را تنبیه کند و به نوعی وضعیت آن را با یک تصفیه سر و سامان ببخشد. توییت آذری جهرمی اما نشان می‌دهد احتمالا همانطور که بسیاری حدس می‌زنند تخلفات سرویس‌های ارزش افزوده آن قدر گسترده است که حالا وزیر ارتباطات تصمیمی انقلابی برای تعطیلی کامل آن گرفته است.

 

یک مشکل همگانی

در شبکه‌های اجتماعی اگر هشتگ‌هایی با عنوان «زالوهای خدمات ارزش‌افزوده» یا «کلاهبرداری با خدمات ارزش افزوده» را جست‌وجو کنید متوجه می‌شوید خیلی از کاربران دل خونی از ماجرا دارند. ارزش‌افزوده‌ها همه جا هستند. صفحه برخی سایت‌های داخلی را باز کنید پنجره‌ای باز می‌شود که وسوسه‌تان می‌کند با زدن شماره همراه‌تان در قرعه‌کشی خودرو شرکت کنید، در تلویزیون مجری با آب و تاب می‌خواهد تا برای خوشایند اسپانسر برنامه کد ستاره فلان مربع را بگیرید تا در قرعه‌کشی چند صد میلیونی شرکت کنید، در پیام‌رسان‌های پیام فلان گیگابایت اینترنت هدیه با وارد کردن شماره تلفن زیاد است و حتی برخی شرکت‌های ارزش‌افزوده صدها بدافزار برای کلاهبرداری از مردم ساخته و پخش کرده‌اند. همه این کارها برای یک چیز است؛ با فریب و کلاهبرداری، کاربران عضو سرویس‌هایی شوند که روزانه به قبض موبایل‌شان اضافه می‌شود یا از شارژ خط اعتباری‌شان بدون آنکه خبر داشته باشند کم می‌کند. اما مسئولیت این کلاهبرداری وسیع بر عهده چه‌کسی است و چرا اکثرا درباره آن سکوت می‌شود؟ 

 

حجم کلاهبرداری از مردم؛ نامشخص 

ارزش افزوده و حجم کلاهبرداری انجام شده در آن یکی از اسرار مگوی کشور است. شما هم بدون آنکه بدانید ممکن است عضو چند سرویس ارزش افزوده باشید و هر روز پولی بابت این سرویس‌ها پرداخت کنید. یک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره بازار خدمات ارزش افزوده در ایران می‌گوید:«اغوا، تبلیغات کاذب و سوءاستفاده از مشترکان به‌صورت علنی و فراگیر در جریان است» و شرکت‌های فعال در این زمینه حق مشترکان برای امکان «فسخ معامله و بازپرداخت وجه پرداختی» را رعایت نمی‌کنند. گردش مالی ارزش‌افزوده‌ها چنان بالاست و حجم پولی که در آن جابه‌جا می‌شود آن قدر زیاد است که تاب آوردن در برابر وسوسه آن کار هر مدیر و کارشناسی نیست.  شاید به همین‌خاطر بوده که خیلی‌ها ترجیح می‌دهند در این رابطه سکوت کنند و بگذارند مردم به درد خودشان بسوزند و بسازند. ارزش‌افزوده‌ها با درآمد مالی بالا به همین‌خاطر می‌توانند اسپانسر برنامه‌های صدا و سیما، تیم‌های ورزشی و حتی فیلم‌ها و سریال‌ها شوند. وزیر ارتباطات شاید یکی از نخستین کسانی بود که سکوت در این رابطه را شکست و به بحث درباره آن پرداخت؛ هر چند برخی برنامه‌های تلویزیونی که او درباره تخلفات ارزش افزوده در آنها حرف زد خودشان حالا اسپانسرهایی از جنس همین شرکت‌ها دارند. محمدجواد آذری‌جهرمی، چندی پیش از این گروه‌ها به‌عنوان «باند» نام برد که کارشان «دزدی آشکار و تعدی به حقوق مردم» است و مثل اختاپوس بر کاربران سیطره پیدا کرده‌اند. ‌وزیر ارتباطات این سرویس‌ها را به اختاپوسی تشبیه کرده که در هم تنیده و بزرگ شده اما می‌توان آن را از میان برداشت. حالا مدتی است که به‌نظر می‌رسد این اختاپوس بار دیگر فراموش شده است. مدتی پیش نیز کلاهبرداری 22میلیاردی چندین مجموعه شرکت که از طریق اپلیکیشن‌های مبتنی بر ارزش افزوده از مردم کلاهبرداری می‌کردند، توسط وزیر ارتباطات عنوان شد اما هیچ‌کس سرانجام نام شرکت‌های متخلف را نفهمید و تنها اعلام شد که این پول به کاربران بازگشت داده شده است.

 

گمانه‌زنی درباره گردش‌های مالی 

هیچ‌کس اطلاع دقیقی از گردش مالی مجموعه شرکت‌های فعال در حوزه ارزش افزوده ندارد اما تنها یک پرونده تخلف در این حوزه که وزیر ارتباطات اعلام کرد نشان از کلاهبرداری ۲۲میلیارد تومانی داشت. منابع آگاهی که نمی‌خواهند نام‌شان فاش شود می‌گویند تخمین گردش مالی ۱۰هزار میلیارد تومان در سال برای این حوزه کاملا حداقلی است. محمدجعفر نعناکار- مدیرکل حقوقی سازمان فناوری اطلاعات ایران- دراین‌باره به همشهری می‌گوید:«یک چرخه مالی خیلی بزرگ وجود دارد که صاحب محتوا، ‌صاحب خدمات و تجمیع‌کننده و ارائه‌کننده و اپراتور، همه سود می‌برند. تنها کسی که ضرر می‌کند، کاربر صاحب سیم‌کارت است.» همین گردش مالی کلان است که تعطیلی این سرویس‌ها را احتمالا برای وزیر ارتباطات کشور هم بسیار سخت خواهد کرد. واقعیت این است که اپراتورها از ارزش افزوده‌ها سود کلانی می‌برند اما کسی جزئیات آن را علنی نمی‌داند. به‌صورت مشخص آمار دقیق و شفافی از میزان درآمد سالانه اپراتورهای تلفن ‌همراه از خدمات ارزش‌افزوده وجود ندارد اما با اتکا به آمارهای مقطعی وزارت ارتباطات هم می‌توان از رقم هنگفت گردش مالی این حوزه سر درآورد.  تیرماه سال۹۵ مرتضی براری- که در آن زمان معاونت امور دولت و استان‌های وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات (دولت یازدهم) را برعهده داشت- گفته بود که در سال۹۴ همراه اول ۱۲۰۰میلیارد تومان و اپراتورهای ایرانسل و رایتل هر کدام هزار میلیارد تومان از محل خدمات ارزش‌افزوده درآمد کسب کرده‌اند. این رقم‌ها تنها سهم درآمدی اپراتورها از ارزش افزوده است و در سوی دیگر سهم شرکت‌های تجمیع‌کننده‌ و تولیدکننده‌های محتوا قرار دارد که نشان می‌دهد حجم گردش مالی این بازار چقدر زیاد است.

 

سود اپراتورها از ارزش افزوده

چندی پیش دستور رئیس‌جمهور برای برخورد با پیامک‌های تبلیغاتی در نشست او با وزیر ارتباطات و مقام‌های این وزارتخانه باعث یک جهش جدی در برخورد با این پدیده شد. حسن روحانی در آن جلسه جمله‌ای گفت که می‌تواند رمزگشای سکوت نسبی در برابر تخلفات ارزش‌افزوده باشد. او با بیان اینکه می‌دانم این موارد تماما پول است و گذشتن از پول مانند جان نیست و بسیار سخت‌تر است، گفت: نباید بگذاریم وقت مردم هدر رود. سرویس‌های ارزش‌افزوده عملا روی بستر اپراتورهای تلفن همراه ارائه می‌شوند. این یعنی اپراتورها از گیرنده و فرستنده این خدمات اطلاع دارند و در برابر سرویس‌های ارزش افزوده نامناسب به اندازه کافی جدی نیستند. یک توضیح مورد علاقه اپراتورهای کشور این است که تخلفات شرکت‌های ارزش‌افزوده خودسرانه است. اپراتورهای تلفن همراه که هر کدام سود هنگفتی از ارزش‌افزوده می‌برند علاقه دارند بگویند که ارزش افزوده‌ها وابستگی سازمان‌یافته‌ای به هویت حقوقی آنها ندارند. این نظریه که بازار ارزش‌افزوده ایران در ظاهر مستقل است ولی در عمل منافع بسیاری را به اپراتورها و ساختار زیرساخت ارتباطاتی می‌رساند می‌تواند خیلی‌ها را به بیراهه ببرد. واقعیت این است که اپراتورها از ارزش افزوده‌ها سود کلانی می‌برند اما کسی جزئیات آن را علنی نمی‌داند. به‌صورت مشخص آمار دقیق و شفافی از میزان درآمد سالانه اپراتورهای تلفن ‌همراه از خدمات ارزش‌افزوده وجود ندارد. اگر رقم‌های رسمی سال۹۴ را مبنا قرار دهید می‌توانید بفهمید حداقل با توجه به افزایش استفاده‌کنندگان از تلفن همراه رقم‌های درآمدی اپراتورها از ارزش افزوده نجومی شده است. براساس آن در سال۹۴ سه اپراتور کشور در مجموع ۳هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان از ارزش افزوده درآمد داشته‌اند. این رقم‌ها تنها سهم درآمدی اپراتورها از ارزش افزوده است و در سوی دیگر سهم شرکت‌های تجمیع‌کننده‌ و تولیدکننده‌های محتوا قرار دارد که نشان می‌دهد حجم گردش مالی این بازار چقدر زیاد است.

ادعاهایی درباره ذی‌نفع بودن برخی مدیران ارشد این شرکت‌ها یا حتی سهامدار بودن آنها در برخی شرکت‌های ارزش افزوده نیز وجود دارد که گفته می‌شود جدیت چندانی در بستن سرویس‌های ارزش افزوده متخلف وجود نداشته باشد.

 

سهم عجیب صدا و سیما 

صدا و سیما با پخش آگهی‌های مربوط به شرکت‌های خدمات ارزش افزوده عملا بازار بزرگ مخاطبان را در اختیار آنها می‌گذارد. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که به مخاطبان هیچ کدام از برنامه‌های تلویزیونی گفته نمی‌شود، با عضویت در این سامانه‌ها روزانه مقداری پول از حساب‌شان کسر می‌شود. در تمام این برنامه‌ها مجری صرفا اعلام می‌کند که افراد با وارد کردن این کدهای خاص، در قرعه‌کشی شرکت داده شده یا عضو یک باشگاه – مثلا باشگاه طرفداران یک تیم فوتبال- می‌شوند. پوریا آسترکی- فعال فضای مجازی- دراین‌باره به همشهری می‌گوید: «باید تمام بیننده‌ها بدانند، حضورشان در یک برنامه ارزش‌افزوده می‌تواند چه تبعاتی داشته یا نداشته باشد. در بسیاری از تبلیغات در دنیا وقتی پای ریسک مالی در میان باشد، این موضوع به‌صورت کاملا واضح به مخاطب گفته می‌شود. برای مثال، در مورد ارائه اوراق قرضه به آنها گفته می‌شود که ریسک از دست دادن پول برای آنها وجود دارد. این در حالی است که در تبلیغات تلویزیونی ارزش‌افزوده درباره این ریسک به مخاطب حرفی زده نمی‌شود و مخاطب نیز به‌خاطر اینکه ریسکی در عضویت در این سامانه‌ها نمی‌بیند، ‌عملا در این سیستم‌ها عضو می‌شود.»‌

 

 

قبض‌های تلخ

اکثر مردم طعم تلخ قبض‌هایی با رقم نامتعارف یا تمام شدن سریع شارژ خط‌های اعتباری خود را چشیده‌اند. شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های مختلف پر از تبلیغاتی برای فریب کاربران برای وارد کردن شماره تلفن همراه‌شان است تا روزانه حداقل ۵۰۰ تومان از جیب آنها بدون هیچ خدمات جدی یا محتوایی سرقت شود. شرکت‌های ارزش افزوده یا به اختصار انگلیسی «دوس» (value_addeds sevicesl)از چند سال قبل و با هدف ارائه خدمات ویژه‌ به کاربران موبایل کشور راه‌اندازی شدند. این سرویس‌ها قرار بود خدمات اضافه‌ای مثل متن، خدمات حوزه آی‌تی، سرگرمی و… را در بر داشته باشد و در ازای این خدمات، هزینه‌ای هم از مشترک بگیرد. حالا اما مدت‌هاست که ورق برگشته؛ خیلی از شرکت‌های فعال در این حوزه خدمات خاصی به مشترکان‌شان ارائه نمی‌کنند؛ در بهترین حالت آنها را در یک باشگاه هواداری عضو کرده و در ازای این عضویت در بازه‌های روزانه یا ماهانه هزینه‌ای از آنها دریافت می‌کنند. در واقع برخلاف نام این سرویس‌ها، هیچ ارزش افزوده‌ای به کاربر عضو شده در این باشگاه‌ها داده نمی‌شود. میزان تخلفات آنها که سودش به جیب شرکت‌ها و اپراتورهای تلفن همراه می‌رود آن قدر زیاد است که محمد جواد آذری جهرمی از لفظ اختاپوس‌های ارزش افزوده برای آنها استفاده کرده است.

 

 

هنوز  800#*را جدی بگیرید

بعضی از نرم‌افزارهای ارزش افزوده ممکن است ادعای ارائه خدمات مشخصی را داشته باشند اما عملا به کاربرانشان سرویسی ارائه نکنند یا بعد از مدتی، ارائه این خدمات را قطع کرده باشند. پرداخت خدمات به این اپ‌ها اما ممکن است همچنان ادامه داشته باشد که عملی غیرمجاز به‌حساب می‌آید و باید آن را کنسل کرد. یاشار شاهین‌زاده- کارشناس امنیت سایبری- درباره راه‌حلی که برای اجتناب از دریافت چنین پیام‌هایی برای کاربران عادی وجود دارد، به همشهری می‌گوید:«امکان ردیابی چنین سامانه‌های مخربی برای مردم عادی وجود ندارد اما آنها می‌توانند فهرست تمام سرویس‌های ارزش افزوده- یعنی سرویس‌هایی که هزینه خدمات را روی قبض دریافت می‌کنند- را با شماره‌گیری کد 800#*دریافت کنند. تمام سرویس‌های غیرعادی را می‌توان از همین طریق لغو کرد. ممکن است شخصی سال‌ها پیش یک سرویس ارزش افزوده را فعال کرده و بدون اینکه به آن نیازی داشته باشد، ‌همچنان مشغول پرداخت هزینه اضافه باشد. با شماره‌گیری این کد می‌توان به همه سرویس‌های قدیمی و جدید دسترسی داشت و بعضی از آنها را حذف کرد.»

 

 ممنوعیت در اکثر کشورهای جهان

سرویس‌های ارزش افزوده و شرکت‌هایی که این خدمات را ارائه می‌کنند، از نظر حقوقی کارشان چه ایرادهایی دارد؟ محمدجعفر نعناکار- مدیرکل حقوقی سازمان فناوری اطلاعات ایران- مشکل فعلی را ناشی از ضعف قانونی درباره سیم‌کارت‌های دائمی و اعتباری در ایران می‌داند و در گفت‌وگو با همشهری درباره راه‌حل‌های حقوقی این مشکل نیز نظراتی ارائه می‌کند. نظرات او را دراین‌باره می‌خوانید:  سیستم ارزش افزوده در خیلی از کشورهای دنیا ممنوع است اما در چند کشوری که این سرویس‌ها وجود دارند، ‌مبانی حقوقی ویژه‌ای در این‌باره تدارک دیده شده که با آنچه در ایران می‌گذرد، متفاوت است. در بیشتر نقاط دنیا، سیم‌کارت‌های دائمی و اعتباری از نظر مالکیت با یکدیگر متفاوت هستند. در سیم‌کارت‌های اعتباری کاربر فقط خدمات ارتباطی می‌گیرد، در نتیجه هرکسی می‌تواند بدون ارائه پاسپورت یک سیم‌کارت اعتباری بخرد. وقتی کسی سرویس اعتباری می‌گیرد، ممکن است روی سیم‌کارتش خدمات ارزش افزوده تعریف شده باشد. این سرویس‌ها بلافاصله بعد از قرار دادن سیم‌کارت در گوشی فعال می‌شوند و شرکت ارائه‌دهنده خدمات برای اینکه مشترک را تشویق به استفاده از این خدمات کند، به ازای دریافت پیامک یا تماس سیم‌کارت او را شارژ می‌کند. در سیم‌کارت‌های اعتباری سیستم ارزش افزوده بلافاصله فعال می‌شود اما در نهایت، مشترک می‌تواند آن را خاموش کند. سیم‌کارت‌های دائمی در ازای دریافت اطلاعات هویتی به شخص داده می‌شود. به همین دلیل، سیم‌کارت دائمی جزو هویت دیجیتال کاربر محسوب می‌شود و به‌صورت پیش‌فرض، سیستم ارزش افزوده برای آن فعال نیست. اگر کاربر بخواهد آن‌را فعال کند باید حساب را شارژ کند. در این شیوه، نه‌تنها پولی به کاربر داده نمی‌شود بلکه در ازای دریافت خدمات‌(مثلا دیدن اخبار بورس)‌باید هزینه‌ای پرداخت کند. در سیم‌کارت‌های دائمی، خدمات ارزش افزوده به‌صورت پیش‌فرض خاموش است و صرفا با اجازه مشترک می‌توان آن را روشن کرد. مشکل در ایران این است که زیرساخت‌های حقوقی دقیقی در این‌باره وجود ندارد. اما از نظر حقوقی می‌توان گفت، فرستادن یک پیامک ناخواسته- حتی اگر با هدف گرفتن تأیید عضویت از کاربر و فعال‌سازی یک سرویس باشد- اگر به خواست مشترک نباشد، می‌تواند به‌عنوان ایجاد مزاحمت تلقی شود.