شیوع کرونا در جهان بار دیگر قدرت شبکههای اجتماعی را به رخ کشید و کشورهایی را که سابقه طولانی در فیلتر این اپلیکیشنهای محبوب در جهان داشتند نیز مجبور کرد تا در سیاستهای خود بازنگری کنند. برخی کشورهای خاورمیانه ازجمله کشورهای حوزه خلیج فارس به منظور مدیریت بهتر کرونا و راحتی شهروندان، مجبور شدند محدودیتهای اعمال شده روی برخی از این پلتفرمها را بردارند که هرچند تأکید شده است این تغییر سیاست، مقطعی است و رفع فیلتر بهصورت موقت انجام شده، برخی آن را نقطه عطفی در روند حضور این پلتفرمها در کشورهای عربی میدانند.
رفع محدودیتها، یک نقطه عطف
مردم دنیا در دوران قرنطینه در مواجهه با کرونا ویروس، از طیف وسیعی از اپلیکیشنها و پیام رسانها ازجمله اسکایپ، فیس تایم اپل و واتس اپ و همچنین اپهای مربوط به ویدئوکنفرانس استقبال کردند تا هم در خانه بمانند و هم بتوانند با دوستان خود ارتباط بگیرند، دورکاری انجام دهند یا ازطریق آموزش مجازی در کلاسهای درس شرکت داشته باشند. هرچند در برخی کشورهای خاورمیانه تعدادی از پلتفرمها و شبکههای اجتماعی از مدتها قبل فیلتر بود اما این شرایط در روزگار کرونایی تغییر کرد. گفتنی است کشورهای حوزه خلیج فارس سال هاست که به بهانه حمایت از منافع اقتصادی شرکتهای ارتباطی و صنعت مخابرات، استفاده از اپلیکیشنهایی را که قابلیت برقراری تماس صوتی و تصویری داشتند، ممنوع کرده بودند.
اما رفع محدودیتهای برخی از پیام رسانها در این کشورها چگونه رقم خورد. در پاسخ باید گفت ائتلاف 29گروه حقوق بشری، کشورهای عمان، قطر و امارات متحده عربی(UAE) را مجبور کرد تا در دوران کرونا محدودیت اپلیکیشنهایی با قابلیت تماس صوتی و تصویری ازجمله «اسکایپ»، Skype for Business از زیرمجموعههای مایکروسافت را کمتر کرده و آنها را به طور موقت رفع فیلتر کنند تا مهاجران بتوانند در دوران قرنطینه، راحتتر با خانوادههای خود ارتباط برقرار کنند و از احوال آنها مطلع شوند. در این سه کشور حداقل 17میلیون مهاجر وجود دارد که بخش عمده آنها کارگرانی با حقوقهای پایین از کشورهای آسیایی همچون هندوستان، نپال، بنگلادش و فیلیپین هستند و این رفع فیلتر در شرایط اقتصادی امروز کمک شایان توجهی به آنها کرده است.
این گروههای حقوق بشری طی بیانیههای مختلف خواستار رفع فیلتر پلتفرمهایی شدند که میتوان از آنها برای تماسهای صوتی و تصویری بهره گرفت. این گروه در بیانیه خود آوردند: کرونا، برای ساکنان این کشورها بویژه کارگران مهاجر و خارجیان مقیم این منطقه که نیاز دارند با خانواده خود در آن سوی مرزها ارتباط برقرار کنند، مشکلات زیادی ایجاد کرده است. حتی ساکنان اصلی این کشورها هم بهدلیل خانه نشینی، نیاز بسیاری به این پلتفرمها دارند و انکار لزوم دسترسی جمعیت حاشیه خلیج فارس به این پلتفرمها مردم را در معرض خطر جدی قرار میدهد. این حجم مسدودسازی، عادلانه نیست.
علاوه بر بیانیههای این گروهها روزنامه نگاران و مردم هم در توئیتهای متعدد خواستار رفع محدودیتها شدند. بهعنوان مثال در برخی توئیتها آمده است: لطفاً به ما کمک کنید و اسکایپ، واتس اپ، فیس تایم را حتی بهصورت موقت باز کنید. در دوران کرونا به ما اجازه دهید تا با خانواده هایمان ارتباط بگیریم.
سلطان سودالقاسمی، ستون نویس اماراتی هم در توئیتر برای 490هزار فالوئر توئیتری خود نوشت: من قویاً به مسئولان امارات توصیه میکنم در محدودیتهای سرویسهای تماس ویدئویی بازنگری کنند. اگر میخواهیم مردم را از تماسهای فیزیکی دور کنیم باید به آنها اجازه دهیم که کسب و کار و تجارت خود یا دید و بازدیدهایشان را بهصورت آنلاین انجام دهند. این موضوع قطعاً هم به مدیرایت بحران کرونا و هم به اقتصاد کشور کمک خواهد کرد. وی همچنین در توئیتر خود نوشت: ممنوعیت این اپها به بهانه محافظت از صنعت مخابراتی کشور درست مشابه این است که بگوییم از دستگاه فکس استفاده نکنید تا از کبوترهای نامه بر محافظت شود و این اصلاً منطقی نیست.
یک پیروزی بزرگ
درنهایت امارات متحده عربی و عمان در 14 مارس 2020 قوانین سختگیرانه خود در این زمینه را اندکی آسانتر کردند و قطر هم بهدنبال این کشورها تصمیمات جدیدی اتخاذ کرد. بهعنوان مثال سازمان تنظیم مقررات ارتباطات امارات متحده عربی(RTA)، به منظور اجرای فاصله گذاریهای هوشمند، آموزش از راه دور و…پلتفرمهای مایکروسافت تیمز(Microsoft Teams) و Skype for Business را به طور موقت بدون فیلتر در اختیار مردم قرار داد. از دیگر پلتفرمها میتوان به هنگ آوتز گوگل و همچنین اپلیکیشنهای مربوط به ویدئوکنفرانس ازجمله زوم Zoom)، Webex سیسکو، Avaya Spaces، (BlueJeans و همچنین Slack همچنین اپلیکیشن Blackboard که ویژه دانشآموزان است اشاره کرد. با وجودی که اکنون Skype for Businessبه صورت موقت در دسترس کاربران اماراتی قرار دارد ولی اسکایپ، واتس اپ و فیس تایم در این کشور همچنان مسدود است.
در امارات متحده عربی همچنین کمپانیهای دولتی یک اپلیکیشن جدید با نام UAE Voico را به مردم معرفی کردند که به مردم اجازه میدهد تماسهای صوتی و تصویری رایگان برقرار کنند اما با این حال استقبال مردم از اپلیکیشنهای خارجی بیشتر است چراکه استفاده از آن را راحتتر میدانند. گفتنی است پیش از این هم اپلیکیشنی با نام ToTok در امارات، طرفداران بسیاری داشت. گزارش middleeasteye نشان میدهد تعداد دانلود این اپلیکیشن رایگان از گوگل پلی و اپ استور بسیار بالا بود اما پس از انتشار گزارشی درباره شنود این اپ از کاربران، ToTok از گوگل پلی و اپ استور حذف شد و مردم هم دیگر رغبتی به استفاده از آن نداشتند.گفتنی است مردم امارات متحده عربی پیش از این تنها میتوانستند از طریق فیلترشکن از این پلتفرمها استفاده کنند که البته این کار جریمه 136هزار دلاری و مجازات زندان به همراه داشت.
دولت عمان نیز در دوران کرونا، استفاده ساکنان این کشور را از اپلیکیشنهایی همچون گوگل میت، زوم، WebEXو همچنین اسکایپ آزاد کرد تا مردم بتوانند ضمن رعایت فاصلهگذاری اجتماعی، با اعضای خانواده و دوستان شان ارتباط داشته باشند. درعمان همچنین برای راحتتر شدن آموزش از راه دور وب سایتهایی با دامنه edu.om در اختیار دانشآموزان و والدین آنها و همچنین دانشجویان، معلمان و استادان دانشگاه قرار گرفت تا از تحمیل هرگونه هزینه اضافی به آنها پیشگیری شود. در قطر نیز مایکروسافت تیمز و زوم در دسترس شهروندان در دوران کرونا قرار گرفت.
در مجموع رفع محدودیتهای اپلیکیشنها در کشورهای حوزه خلیج فارس به بسیاری از کسب و کارها کمک کرد تا از این روزنه، کمبود فروش ناشی از بسته بودن فروشگاهها را جبران کنند. در این میان هنرمندان، فروشندگان لوازم ورزشی، مربیان باشگاهها، مشاوران و.. در امارات بیش از همه از این موقعیت بهره گرفتند تا هم سرویسهای خود را بدون دردسر ارائه بدهند و هم مشکلات مردم بدون خروج از خانه حل شود.
چرا فیلتر؟
اما دلیل فیلتر این پلتفرمها چیست؟ در پاسخ باید گفت که این اپلیکیشنها رمزگذاریهای گستردهای دارند به همین دلیل هم ردیابی افراد از طریق آنها بسیار سخت و گاه غیرممکن میشود و برخی نیز این موضوع را دلیل اصلی فیلتر میدانند. این درحالی است که رگولاتوریهای کشورهای حوزه خلیج فارس بارها عنوان کردهاند که این سختگیری تنها بهدلیل محافظت از کمپانیهای بزرگ ارتباطی و صنعت مخابرات این کشورها صورت گرفته است. این سرویسها قابلیت ارسال تماسهای صوتی و تصویری رایگان دارند به همین دلیل هم دسترسی مردم به آنها عملاً درآمد صنعت ارتباطی این کشورها را کاهش میدهد. برخی نیز انتشار اخبار جعلی و دروغ را دلیل این مسدودسازیها عنوان میکنند و عدهای هم سیاستهای کلی را دلیل این موضوع میدانند.
اگر هم بخواهیم به وضعیت کلی فیلترینگ در دیگر کشورهای خاورمیانه اشاره کنیم باید گفت عربستان یک نمونه منحصربه فرد است چراکه در سال 2017 رگولاتوری این کشور سرویسهایی همچون اسکایپ، اسنپ چت، لاین، تایم تایم، تلگرام و تانگو را رفع فیلتر کرد درحالی که این ممنوعیتها در قطر و امارات متحده عربی همچنان باقی ماند.مراکش هم در سال 2016 اسکایپ، وایبر، تانگو، واتس اپ و فیسبوک مسنجر را مسدود کرد ولی این فیلتر تنها 8ماه طول کشید و اکنون این شبکههای اجتماعی آزادانه توسط مردم مورد استفاده قرار میگیرد. در الجزایر هم به منظور پیشگیری از تقلب دانشآموزان در امتحانات، در تابستان 2016 به طور موقت برخی از این اپلیکیشنها مسدود شدند.