سرمایه‌گذاری ۸ میلیارد دلاری تا سال ۱۴۱۰ روی هوش مصنوعی با ایجاد هزار شرکت با درآمد سالانه ۱.۵ میلیون دلار و ۱۰ شرکت بزرگ با درآمد حداقل ۵۰ میلیون دلار فقط بخشی از اهدافی است که در پیش‌نویس سند نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی پیش‌بینی شده است.

در پیش‌نویس این سند که توسط پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تدوین شده است مقرر شده  که ایران در افق ۱۴۱۰ در میان ۱۰ کشور اول جهان در حوزه هوش مصنوعی قرار می‌گیرد.

در چشم‌انداز، ارز‌ش‌ها و سیاست‌های کلان این سند به نقاط دقیقی اشاره شده که به‌کارگیری آنها علاوه بر حل تعارضات و ایجاد یکپارچگی در کلیه بخش‌ها و نهادها می‌تواند دستیابی به نتایج را تضمین کند و رشد اقتصادی و رفاه را به‌همراه داشته باشد.

در این سند تاکید شده است که مرکز ملی هوش مصنوعی باید تشکیل شود و در هر یک از مراکز استان‌ها مرکز تحقیق و توسعه ایجاد شود همچنین یکی از اقدامات قابل توجه پیش‌بینی شده در پیش‌نویس این سند تدوین چارچوب اخلاقی مرجع جهت توسعه هوش‌مصنوعی اخلاق‌مدار و ایجاد کمیته اخلاق هوش‌مصنوعی متشکل از بازیگران مرتبط در زمینه مسائل اخلاقی هوش مصنوعی است.

تمایل به هوش مصنوعی طی سال‌های اخیر و با توجه گسترده‌ به دولت دیجیتال افزایش یافته است. با این حال، استراتژی‌های ملی هوش مصنوعی غالبا در کشورهای توسعه‌یافته تعریف شده که آمادگی بیشتری برای اجرای آن دارند و همین موضوع شکاف عمیق‌ در آمادگی جهانی برای بکارگیری هوش مصنوعی را نشان می‌دهند.

در این سند به‌درستی به نقش مهم این فناوری در حل ابر چالش‌های مهمی چون بحران آب، بیکاری، نظام بانکی، خروج مستمر سرمایه انسانی، فساد اداری، بحران اعتماد، بحران در نهادهای مالی، اقتصادی و بخش عمومی اشاره شده و حتی پیش‌بینی شده است در صورت عدم توجه به هوش مصنوعی، ایران از بعد نظامی و امنیت ملی تضعیف خواهد شد. همچنین بدیهی است که هوش مصنوعی یک فناوری راهبردی و استراتژیک است و نقشی همانند فناوری‌های فضایی، فناوری‌های زیستی و نانوفناوری در توسعه کشور دارد.

در این پیش‌نویس از روش‌شناسی تدوین برنامه راهبردی هوش مصنوعی مجمع جهانی اقتصادی و روش‌شناسی تدوین اسناد ملی فناوری‌های راهبردی استفاده شده است که رویکردی فنی و دقیق به حوزه هوش مصنوعی دارند اما فاقد نگاه واقعی به شرایط جاری کشور و تجربه‌های مشابهی است که در ابتدا با رویکرد علمی برای رفع محدودیت‌ها و ضعف‌های موجود تدوین شده‌اند ولی در هزارتوی سیاست متوقف می‌شوند.

اهداف کلان توسعه هوش مصنوعی

رئیس مرکز هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش‌تر گفته‌بود:‌ در این سند ۹ راهبرد برای توسعه هوش مصنوعی در کشور دیده شده که شامل سیاست‌های خرد، اقدامات و پروژه‌ها است و در مجموع ۱۵۵ پروژه و فعالیت در ذیل آنها در نظر گرفته شده است.

در این سند ۲۹ سازمان و نهاد دولتی و حاکمیتی به عنوان ذی‌نفعان مشخص شده‌اند که برای اجرای نقشه راه و تحقیق برنامه دارای نقش کلیدی هستند.

نسخه کامل پیش‌نویس سند نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی

در بخش توسعه زیرساخت‌های اشتراک‌گذاری و بازکردن داده‌های پیش‌نویس این سند، ایجاد چارچوب و سازوکار انتشار بی‌نام با حفظ حریم‌خصوصی داده‌های دولتی و خصوصی جهت استفاده در توسعه هوش‌مصنوعی در نظر گرفته شده است. همچنین طراحی و ایجاد دریاچه داده امن و استاندارد به عنوان محلی یکپارچه برای نگهداری و به اشتراک‌گذاری داده‌های بخش عمومی و خصوصی و داده‌های پایه مورد نیاز توسعه هوش‌مصنوعی و ایجاد سازوکارهای حمایتی برای بازکردن و به اشتراک گذاری داده توسط ذی‌نفعان مختلف و دارندگان داده یکی دیگر از برنامه‌های پیش‌بینی شده در این سند است.

در  این سند به کارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد، حمل و نقل و مدیریت شهری و نظام سلامت پیش‌بینی شده است و برای استفاده از هوش مصنوعی در اقتصاد، ایجاد کمیته راهبری و تدوین نقشه راه به کارگیری هوش مصنوعی و پیاده‌سازی کاربردها، از ملزومات آن در نظر گرفته شده است.

چگونگی اجرا و نظارت هوش مصنوعی در کشور

در این پیش‌نویس پیش‌بینی شده است که برای تحقق راهبرد مدیریت و راهبری برنامه توسعه ملی هوش مصنوعی، نظام فنی و اجرایی برنامه توسعه و چارچوب ملی حاکمیت هوش مصنوعی تدوین شود. همچنین باید نظام راهبری و پایش برنامه توسعه ملی هوش مصنوعی راه‌اندازی شود.

ایران در شاخص جهانی آمادگی هوش مصنوعی

شاخص آمادگی هوش مصنوعی که در سال گذشته منتشر شد، ۱۷۲ کشور را بر اساس میزان آمادگی دولت‌ها برای استفاده از هوش مصنوعی در خدمات عمومی رتبه‌بندی می‌کند.

بر اساس داده‌های منتشر شده در سایت آکسفورد اینسایت (که در این سند هم به آن اشاره شده است) ایران از نظر آمادگی برای استفاده از کاربردهای هوش مصنوعی دارای امتیاز ۴۶.۲ از ۱۰۰ است و در میان ۱۷۲ کشور در جایگاه ۷۲ قرار دارد. در منطقه نیز ایران در میان ۱۸ کشور جایگاه دهم را در اختیار دارد.

ایالات متحده آمریکا در صدر رده‌بندی قرار دارد، پس از آن سنگاپور در رتبه دوم و بریتانیا در رتبه سوم جای گرفته‌اند. کشورهای آسیای‌شرقی از نظر آمادگی برای استفاده از هوش‌مصنوعی قوی ظاهر شده‌اند و یک چهارم از ۲۰ کشور برتر رتبه‌بندی شده را تشکیل دادند. این شاخص که سالانه منتشر می‌شود، کشورها را بر اساس ۴۲ شاخص در سه محور رتبه‌بندی می‌کند: دولت، بخش فناوری، داده‌ها و زیرساخت‌ها.

تقریباً ۴۰ درصد از ۱۶۰ کشور رتبه‌بندی شده در شاخص آمادگی هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۱، استراتژی‌های هوش مصنوعی ملی را منتشر کرده‌اند یا در حال تهیه پیش‌نویس استراتژی‌های آن هستند که نشان می‌دهد هوش مصنوعی به سرعت در حال تبدیل‌شدن به یک نگرانی اصلی برای رهبران جهان است. ۳۰ درصد از کشورهای رتبه‌بندی شده قبلاً یک استراتژی ملی هوش‌مصنوعی منتشر کرده‌اند در حالی که ۹  درصد از آنها در حال تهیه پیش‌نویس هستند.

ابهام در سرنوشت یک سند ملی دیگر

این پیش‌نویس به اندازه‌ای دقیق و کاربردی تدوین شده است که مطالعه آن نیز لذتبخش است، اما این سند بدون توجه به شرایط واقعی نوشته شده و دور از انتظار نیست که سرنوشتی همچون برخی از طرح‌های ملی دیگر داشته باشد.

ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه (که سال ۹۴ تمام شد) تکالیفی مانند راه‌اندازی پروژه‌های ملی فناوری اطلاعات از قبیل موتور جستجوی ملی، پست الکترونیکی ملی و سیستم عامل ملی را تعیین کرده بود که اتفاقا برخی از آنها هم در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات اجرا شدند. وضعیت پروژه جویشگر ملی با اعتبار (اولیه) ۱۷۰ میلیارد تومان مشخص نیست. حتی وضعیت پیشرفت طرح‌های راهبردی و مهمی مانند کلان‌داده‌ها و اینترنت اشیا مطابق با برنامه زمان‌بندی نیز در ابهام قرار دارد.

از دیگر دلایلی که باعث می‌شود تحقق چشم‌اندازهای این سند با تردید روبه‌رو باشد واقعیت‌هایی است که در اجرای دولت الکترونیکی تجربه شده است. دولت الکترونیک که مهمترین تاکید قانون ششم توسعه بود (و سال ۱۴۰۰ تمام شد) هنوز تکمیل نشده است. بخش مهمی از فرآیندهای نظام اداری دولت (صرف‌نظر از قوای دیگر) اکنون از طریق دولت الکترونیک انجام نمی‌شود و حتی بدنه دولت نیز به انجام آن متعهد نبوده است.

اجرای هوش مصنوعی نیاز به کلان‌داده‌ها در سطح ملی دارد که صرف نظر از اینکه پایگاه مشخصی برای دستیابی به این داده‌ها وجود ندارد (به‌عنوان نمونه مانند data.gov) دستیابی به این داده‌ها با بن‌بست‌های امنیتی جدی (حتی در حوزه‌ای مانند محیط زیست یا آب) روبرو است. در این سند واقعیت‌های دسترسی و استفاده از دادگان بومی به عنوان یک فرض کلیدی دیده نشده است. کافی است نگاهی به داده‌های عمومی در حوزه اقتصاد، انرژی و سلامت داشته‌ باشیم که می‌توانستند بستری برای ارائه هزاران راه‌حل مفید از سوی بخش خصوصی و توسعه کسب‌وکارهای این حوزه باشند.

تربیت ۶۰۰ هزار نیروی متخصص نیاز به چندین هزار استاد فوق متخصص در حوزه هوش مصنوعی دارد که به نظر می‌رسد مطابق با واقعیت‌های موجود در جامعه علمی کشور ارزیابی نشده است. رویکرد خصمانه کشورهای توسعه‌یافته به ایران در محاسبات بین‌المللی این طرح اعم از آموزش، سرمایه‌گذاری، انتقال فناوری و حتی تهیه تجهیزات محاسبات پیشرفته در نظر گرفته نشده است. همچنین در این سند سطحی از توجه که به مواردی مانند تعیین مکان، اجرای رویدادهای علمی یا حتی بورسیه دانشجویان برای تحصیل اختصاص یافته برای موارد جدی‌تر مانند تعاملات جهانی وجود ندارد.

ایران از نظر محدودیت‌های موجود در دسترسی به اینترنت پس از چین در جایگاه دوم (از انتها) قرار دارد و با این پیش‌زمینه، در این سند چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در نهادهای کلیدی ذی‌نفع نادیده گرفته شده است.